ابن واضح پدر علم جغرافیای مسلمین

یکی دیگر از مشاهیر و دانشمندان قرن سوم هجری قمری که تباری ایرانی داشت اما در بغداد متولد شد و رشد و نمو یافت، کسی بود به نام احمدبن ابی ایعقوب اسحاق بن جعفربن وهب بن واضح ملقب به ابن واضح و ابن یعقوبی. نیا و نسب او گویی به اصفهان می رسیده و جد او واضح، ارادتی خاص به اهل بیت پیامبر و آل علی داشت. در زمانه ای که ارادت به علی و علویان و انتساب به جریان تشیع چنان گناهی بود که انگ خارجی (خارج شده از دین) و رافضی به مثابه تکفیر، سبب از میان برداشته شدن بود، واضح هیچ ابایی نداشت اعلام کند که یک شیعی مذهب تمام عیار است و نقل است که او به دلیل اینکه ادریس بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب را به سوی مغرب فراری داده بود به دستور هادی عباسی به قتل رسید و همین اعتقاد و ارادت نیز بر خاندان و نوادگانش تاثیر گذاشت و از همین رو بود که ابن واضح مورخ، بی محابا تاریخ آل علی و حرکت های شیعی را به گونه ای منصفانه که از دایره اعتدال خارج نشود، دنبال کرد.
از تاریخ دقیق تولد و شرح حال زندگانی او اطلاعات دقیقی در تذکره ها نوشته نشده و خود او هم تنها اشارت هایی ابهام آمیز در آثارش به یادگار گذاشته است و باید این نکته را در نظر داشت که او به غیر از شیخ ابوبکر احمدبن یعقوب ابن ناصح نحوی ادیب است و نباید ابن واضح را با این فرد یکی دانست. اما قدر مسلم اینکه در دربار عباسی کاتب و صاحب نفوذ و قدرتی بوده و نکته دیگر آنکه به سفر علاقه وافری داشته و از سال ۲۶۰هجری قمری سفرهای خود را آغاز کرد. او ابتدا به ارمنستان رفت و چندصباحی را در آنجا اقامت داشت و سپس از آنجا به هند کوچید و از هند به سوی مصر و از آنجا به سرزمین های مغرب رهسپار شد. ابن واضح پس از این سفرها بود که آثارش را در زمینه های مختلف از جمله تاریخ و جغرافیا تالیف کرد و همین امر می تواند دلیلی باشد بر این مدعا که آثار جغرافیایی و تاریخی او از درجه اطمینان و اعتماد زیادی برخوردار است چراکه روش او مشاهده و معاینه پدیده ها، توجه به جغرافیای تاریخی و بررسی سابقه و تاریخچه و بناهای شهرها، توجه به جمعیت شناسی و مردم نگاری و ذکر آداب و رسوم مردم مناطق مختلف بوده و از این رو است که می توان ادعای مورد ثقه بودن آثار او را طرح کرد. تالیفات او عبارتند از:
۱ التاریخ: این کتاب مهم ترین تالیف تاریخی ابن واضح است که از دو قسمت تشکیل شده؛ قسمت اول از آفرینش موجودات آغاز می شود و سپس ذکر شرح حال پیامبران، فارس قدیم و عرب پیش از اسلام را شامل می شود. علاوه بر این شاید این اثر از معدود منابع کهنی باشد که درباره اقوام باستانی نظیر آشوریان، بابلیان، هندیان، یونانیان، رومیان، مصریان، بربرها، حبشی ها، ترک ها و چینی ها سخن گفته باشد اما بخش دوم این اثر تماما شامل تاریخ اسلامی است و مطالبی چون تاریخ وفات پیامبر، تاریخ زمانه خلفای راشدین، حکومت های بنی امیه و بنی عباس تا عصر معتمدعباسی را دربرمی گیرد. ابن واضح برای نگارش تاریخ اسلامی، راویانی را منبع و ماخذ تاریخ نگاری خود قرار داده که جمیع آنها از اخباریان، محدثان، غزوه نویسان، شاعران و ستاره شناسانی بودند که گرایش های علوی و عباسی داشتند از قبیل: اسحاق بن سلیمان بن علی بن عبدالله، ابویعقوب هاشمی بغدادی، محمد بن کثیر و ابواسحاق قرشی کوفی.
۲ البلدان: اثر درخور توجه و ستایش دیگر ابن واضح، کتاب جغرافیایی البلدان است. ابن واضح پیش از آنکه مورخ باشد، یک جغرافیدان زبردست است تا جایی که در این دانش از نوابغ قرن سوم به شمار می آید؛ هرچند که پیش از او جغرافیدانان بنامی چون ابن خرداد و هشام بن محمد الکلبی آثاری ارزنده تالیف کرده بودند اما ابن واضح در جغرافیانگاری نوآوری های بدیعی پدید آورد و دانش جغرافیا به معنای واقعی کلمه را بنیاد نهاد و به همین دلیل است که او را پدر علم جغرافیای مسلمین خوانده اند. البلدان فرهنگ نامه ای است که در چهار بخش و یک توضیح مفصل ابتدایی تنظیم شده که متاسفانه فصولی که به جغرافیای هند، چین و امپراتوری بیزانس مربوط می شده، از میان رفته است. در قسمت توضیح، او به تشرح شهر بغداد می پردازد و کتاب خود را با توصیف این شهر آغاز می کند. بخش اول کتاب شامل بررسی جغرافیای قسمت شرقی دنیای اسلام است که سرزمین های عراق عجم، آذربایجان، همدان، قم، اصفهان، طبرستان، نیشابور، مرو، بادغیس، کرمان، سیستان، بخارا و سمرقند را شامل می شود.
بخش دوم قبله نام دارد که در آن از کوفه و مدینه گرفته تا مکه و یمن به آنها پرداخته. بخش سوم، بخش شمالی است که با توصیفی کوتاه از بصره به سمت شامات می رود و از دمشق تا فلسطین و مرز مصر را توضیح می دهد.
بخش چهارم که بخش غربی است، جغرافیای شهرهای مصر تا مرزهای جنوبی رود نیل، حاشیه دریای مدیترانه و تنگه جبل الطارق، سرزمین های مغرب تا قیروان و طرابلس را بررسی می کند.
۳ المسالک الممالک: علاوه بر کتاب البلدان، ابن واضح آثار مستقل دیگری در زمینه دانش جغرافیا داشته است از جمله دو اثر که یکی در مورد جغرافیای بیزانس بوده و دیگری المسالک الممالک نام داشته که متاسفانه هر دو اینها در طول تاریخ از میان رفته و به دست ما نرسیده اند.
۴ شاکله الناس لزمانهم: او در این کتب دستاوردهای سفرهایی از مناطق گوناگون را به رشته تحریر درآورده و گزارش های سیاسی، اقتصادی و اداری برگرفته از عصر خلفای راشدین و همچنین نمونه هایی از آداب و رسوم مردم مناطق مختلف را ارایه داده است.
http://www.aftabir.com منبع : آفتاب